Don Rigobertove bilježnice - Mario Vargas Ljosa

(Pitanje prirode umjetnosti i slobode u romanu Don Rigobertove bilježnice)

Rasprava o umjetnosti i umjetnost o umjetnosti, analiziranje poetičkih načela i njihovo umjetničko uobličenje, postavljanje pitanja i nuđenje odgovora, iznošenje teza i antiteza, spajanje različitih vidova umjetnosti i sve to u jednom tekstu. Djelo M. V. Ljose oblikovano je tako da se u okviru njega mogu izdvojiti dva bitna toka: pisanje o umjetnosti i pisanje o onome što postoji u svijetu pored umjetnosti. Naravno, odnos između ta dva toka je takav da se oni u pojedinim momentima čine kao dva zasebna svijeta, dok se u drugim trenucima jasno ukazuje na njihovu isprepletenost.

Riječ je o romanu koji odiše elementima erotskog, ali gdje elementi takve prirode nisu prisutni bezrazložno. Njihovo prisustvo opravdano je prvenstveno prirodom Rigobertovog lika i sasvim su prihvatljiva posljedica njegove karakterizacije (u jednom trenutku Rigoberto će sebe predstaviti u vidu anarhističkog hedoniste, ljubitelja umetnosti i telesnih užitaka, okovanog u beznačajnom sluzi direktora osiguravajućeg zavoda, a nakon toga u odlikama njegovog stila koje daje Lukresija, Rigobertova žena, biće sadržane i neke crte njegove karakterizacije – Napisala sam ga oponašajući stil tvog tate (...) Preterujući, pokušavajući da budem svečana, izveštačena i neumerena). Spajanje takvih elemenata sa elementima koji pripadaju sferi onog čisto estetskog, sferi umjetničkog, ne dozvoljava svrstavanje u okvire pornografske (trivijalne) literature. U samom tekstu na više mjesta potencira se upravo vršenje diferencijacije na nivou erotizam/pornografija, odnosno ukazivanje na to da erotizam karakteriše inteligentna i senzibilna humanizacija telesne ljubavi, dok je pornografija njeno svojevrsno nipodaštavanje i degradacija; pornografija je pasivna i kolektivistička, a erotizam  kreativan i pojedinačan. Manjkavost pornografskog (seksa na Plejbojev način) određuje se kao nedostatak onoga što čini suštinu erotskog, a to su dva bitna činioca Erosa: rizik i stidljivost. O tom odnosu umjetničkog i erotskog (ili pornografskog) u ovom romanu, pisao je i Walter Kendrick (Mario Vargas Llosa's latest work of fiction is a pornographic novel; at least it would be if it weren't so artistic).

Ukoliko se u obzir uzmu prvenstveno elementi poetičkog karaktera, jasno se uočava to da je riječ o djelu koje teži građenju svijeta koji počiva na principima larpurlartizma i to onog koji se može shvatiti kao neki vid obnove apsolutnog larpurlartizma, gdje svaki oblik bitisanja biva podređen umjetnosti. Tako je Rigobertova kuća organizovana tako da se prednost daje njegovim knjigama, slikama i grafikama, dok osobe bivaju definisane kao građani drugog reda. Apsolutistički karakter takvih shvatanja uočava se i u viđenju prirode koja ne prolazi kroz umjetnost, prirode na prirodan način, au naturel, koja je prikazana kao nešto što se ne može ni porediti sa sferom estetskog i hedonističkog, a isprepletenost svijeta umjetnosti i svijeta izvan okvira umjetnosti, uz brisanje granica između ove dvije sfere, osnova je odnosa koji je uspostavljen između lika Fončita i slikara Egona Šilea (čije prisustvo je potpuno opravdano ako se uzme u obzir erotizam kao jedna od odlika njegovih slika i crteža te stil koji ima sličnosti sa Klimtom sa čijom se Danajom poredi Rigobertova žena Lukresija). Čak i tamo gdje se može naslutiti težnja nametanja nekog vida funkcije, onda je ta funkcija predstavljena u vidu pružanja radosti, a ne konkretne koristi ili pragmatičnog cilja karakterističnog za angažovanu umjetnost. Estetski karakter književnosti, ali i estetsko kao suština cjelokupne stvarnosti, kao osnova istine izražena je i preko Kitsovih stihova Beauty is truth, truth is beauty umetnutih u tekst.

Egon Šile

Egon Šile

Danaja - Klimt

Pažnja se obraća i na kriterijume vrednovanja i dužnosti filma, slikarstva, vajarstva i muzike. Dužnost filma jeste da zabavi (dakle, ni ovdje nema tendencija ka ostvarenju utilitarne funkcije), obaveza slike je da uzbudi (...sve što bih sam mogao da napravim u slikarstvu ili vajarstvu jeste sranje) te da aspekti estetskog uvijek budu iznad utilitarnih, a obaveza muzike je da uvuče u vrtlog čistih osećaja zbog kojih zaboravljam najdosadniji deo sebe, civilizovan i građanski, da me rastereti briga, izoluje u enklavu bez dodira sa spoljnom gluvom stvarnošću. A povezanost različitih pojedinačnih praksisa koji spadaju u okvire umjetnosti uočljiva je ako se posmatraju imena umjetnika na koje se pisac poziva: Egon Šile, Klimt, Borhes, Kits.

Kako je već navedeno, postoji i drugi tok u ovom romanu, tok koji se ne bavi samo umjetnošću, već i onim što postoji izvan njene sfere i taj tok se odlikuje izrazitom dozom kritičnosti. Kritici je podvrgnut feminizam, interes zajednice ispred interesa pojedinaca i razvoja individualnog,  pitanje vjere i religije, seksualnost, nacionalni identitet te zakonodavni sistem. Ono na čemu počiva kritika svake navedene oblasti jeste ideja slobode zasnovana na stavu da u osnovi slobode leži ideja razvoja individualnog gdje to individualno ne može biti sputavano težnjama i interesima kolektivnog. Tako se kao osnovni kriterijum kritikovanja religije navodi to što ona u sebi sadrži ideju svečane povorke stada i odricanja od duhovne nezavisnosti. Nametanje mjesta rođenja kao bitnog zajedničkog imenitelja (a koje je po svojoj prirodi jedan od najslučajnijih kriterijuma) prikazano je kao apsurdno, a apsurdnost je i odlika zakonodavnog sistema koji je prikazan kao lavirint i paučina protivrečnosti. Tako se svaki pokret i svaka ideja koji pokušavaju da dobiju primat u odnosu na ono individualno, koji na prvo mjesto stavljaju interese rase, roda, nacije, klase, pola, crkve, narodnosti predstavljaju kao urota da se još više zauzda zlostavljana ljudska sloboda, svaki strah od zalaganja za pojedinačno prikazan je kao ostatak primitivnog straha od odvajanja od plemena, strah isticanja iz mase.

U osnovi ovog romana sadržana je i svojevrsna negacija razvoja civilizacije uočavanjem prisutnosti straha od nepoznatog koji sam po sebi ne dopušta progres: Premda su od tih dalekih vremena protekli vekovi i vi verujete da ste, jer nosite sako i kravatu ili usku suknju, mnogo superiorniji od onog pretka u krpicama od kore drveta i usana s okačenim kopčama, vi ste on i on je vi. Pupčana vrpca koja vas povezuje kroz vekove zove se užas od nepoznatog, mržnja prema različitom, otpor prema pustolovini, panika pred slobodom. Iako su u djelu iskazani određeni stavovi koji su daleko od umjerenosti i koji ne prihvataju princip zlatne sredine, isključivost je izbjegnuta ukazivanjem na dualističku prirodu:

Te znam ko sam i znam da sam

Sazdan od zveri i čoveka.

Prihvatanje dualističke prirode i suprotnosti koje su sjedinjene u cjelinu te postojanje različitih priroda gdje je svaka od njih neophodna za postojanje one druge (Ali bez vas ovde koji prostituišete, trujete i uskraćujete ljudsku slobodu, ne bih ja toliko cenio, niti bi tko mnogo uzletala moja mašta, niti bi moje želje bile tako silne, jer se sve to radilo kao pobuna protiv vas, kao reakcija slobodnog i senzibilnog bića protiv negiranja senzibiliteta i slobodne volje. Proklinjem vas i zahvaljujem vam, birokrate) u središtu su djela Don Rigobertove bilježnice, zajedno sa isticanjem opravdanosti borbe za individualnost, težnje ka gušenju nametnutog kolektivizma, borbe za apsolutnu slobodu te zasnivanjem umjetnosti na kriterijumu estetike i brisanjem jasnih granica između svijeta umjetnosti i svijeta objektivne realnosti.